آسیاب دستی یا دستاس

بسی دستاس چرخیده پسرجان      که بلغوری بیرون آید از آن جان

کنون یاد آور آن دستان خسته        سپاسی گو بر  آن مردان وجدان

 تصور کنید کارخانه های آرد در شهر ها و  آسیاب های گازوئیلی امروزی و حتی آسیاب آبی یا بادی وجود ندارد شما هم باید برای تهیه نان گندم را آرد کنید چه می کنید ؟

زیاد فکر نکنید این مشکل را نیاکانمان زمانی که دقیقا در همین وضعیت قرار داشته اند حل کرده اند.

آری آنها وسیله ای ساختند که نام آسیاب دستی یا به طور مخفف دستی بر آن نهادند و نام دیگر آن دستاس است.

حتما شنیدید می گویند فلان کس پدر فلان موضوع است و یا فلان وسیله پدر فلان وسیله امروزی است. دستاس پدر تمام آسیاب ها و کارخانه های آرد امروزی است. ما از دستاس به کارخانه رسیدیم و اما دستاس:

 سنگ بالایی سنگ  زیرین

 آسیاب دستی شامل 2 قطعه سنگ گرد به قطر حدود نیم متر و ضخامت حدود 5 تا 10 سانتی متر است . این دو قطعه سنگ توسط استاد کاران ماهر تراش داده شده است و دو سوراخ بر روی قطعه بالایی و یک سوراخ بر روی قطعه پایینی تعبیه شده است . این دو قطعه سنگ هنگام کار بر روی همدیگر قرار می گیرند.

 

 در وسط  یکی از قطعه سنگ ها که در زیر قرار می گیرد سوراخی تعبیه شده و قطعه چوبی به طول حدود 30 سانتی متر در آن فرو برده شده و ثابت شده است. بر روی قطعه سنگ بالایی سوراخی در وسط تعبیه شده که به هنگام کار قطعه چوب بالایی از این سوراخ عبور کرده و دو سنگ بر روی هم قرار می گیرند . در حاشیه سنگ بالایی سوراخی دیگری در نظر گرفته شده و چوبی دیگری به طول حدود 20 سانتی متر در آن ثابت شده است این چوب به عنوان دسته آسیاب می باشد و به هنگام کار از آن برای به حرکت در آوردن قطعه سنگ بالایی استفاده می گردد . قطعه چوبی سومی نیز وجود داشته است که در واقع بین دو قطعه چوب نام برده شده قرار می گرفته و اهرمی برای ثابت نگهداشتن فاصله دسته چرخاننده و چوب وسطی بوده است تا در ضمن از گشاد شدن سوراخ قطعه بالایی جلوگیری نماید .در این نوع از آسیاب همیشه قطعه پایینی ثابت و قطعه بالایی در حرکت است . همزمان با حرکت قطعه سنگ بالایی گندم از سوراخ وسط  به تدریج ریخته شده تا با قرار گرفتن آن بین دو سنگ آرد شده و از حاشیه بین دو سنگ بیرون می آید.

 

در روستای گز از این وسیله برای آرد کردن گندم ، جو ، دک و حتی کشته توت استفاده می شده است همینطور برای خرد کردن نمک و نیز تهیه بلغور نیز مورد استفاده بوده است.. معمولا برای ساخت دستاس از سنگ های با مقاومت بالا استفاده می شده است ولی به هر صورت به تدریج و به مروز زمان سنگ ها مصرف شده و از ضخامت آنها کاسته می شده است .این وسیله امروز تقریبا مورد استفاده قرار نمی گیرد ولی آثار آن را در بسیاری از خانه های قدیمی می توان پیدا کرد.

اینجاست که مفهوم پیدا می کند این شعر مشهور که:

مرد باید که در کشاکش دهر      سنگ زیرین آسیاب باشد

نقوتشک

نقوتشک گیاهی است چند برگی که در مناطق مختلفی در خراسان جنوبی می روید این گیاه از دو برگ تا چند برگ دارد و با رشد برگ ها گاهی برگهای آن به چندین سانتی متر می رسند .

نقوتشک نقودشک هم تلفظ می گردد و در بعضی روستاها به آن نون پیغمبرو هم می گویند

نقوتشک در مناطق مختلفی از جمله دامنه های  کوه باغران ، شمال بیرجند و دیگر مناطق می روید.رنگ برگ های آن از سبز تا قهوه ای تیره متغییر است . از آنجا که رنگ کو ه های این منطقه هم تقریبا قهوی تیره تا قهوه ای نزدیک به قرمز است گاهی این موضوع با عث استتار این گیاه شده پیدا کردن آن را مشکل مشکل می سازند . این گیاه در ادامه زندگیش گل می دهد که که به رنگ زرد و بسیار زیبا است.

استفاده نقوتشک بعنوان یک سبزی خوراکی است بویژه اگر به آن نمک اضافه کنند بسیار خوشمزه است .گاهی آن را با گیاه دیگری که کمی مزه شوری دارد می خورند که کار نمک را کرده و آن را خوشمزه می کند. در بعضی مناطق برگ های آن پخته می شود.

 بعضی از افراد حتی ریشه این گیاه را در آورده پوست کنده و می خورند.

تقریبا هفته آخر اسفند تا اوایل اردیبهشت فصل نقوتشک است.

در بعضی مناطق  روز ششم نوروز و سیزده به در مردم بعنوان تفریح به چیدن نقوتشک در کوه اقدام می کنند.

و در آخر برای خنده:

یه بیرجندی قله اورست رو فتح میکنه بهش میگن چه احساسی داری میگه مو احساس محساس سر مو نمشو بیومدم نقودشک جمع کنم.

هنر سبد بافی

هنر  را با صفا  در ترکه ها ریزد

تمام قدرت سرپنجه هایش را برون ریزد

بسی پیچ و بسی تابش دهد هر دم

 که شاید شور و مهری در دل انگیزد

سبدبافی هنری است که مردم خراسان جنوبی آن را نسل به نسل از پدرانشان آموخته اند و توسعه داده اند . سبد حاصل سرپنجه های روستائیان هنرمند است

مواد اولیه سبد بافی

مواد اولیه سبد بافی ساقه های دو درخت بنام سافت یا سافترگ (بیدمشک) و درخت بید قرمز است . این دو درخت ساقه های کشیده ای دارند که می توان از آنها برای سبد بافی استفاده کرد ساقه های سافت سبز رنگ و ساقه های بید قرمز به رنگ قرمز است و می توان سبدهای سبز رنگ قرمز رنگ و یا ترکیبی از این دو تا را تهیه کرد .

 

تهیه و آماده کردن ساقه ها

معمولا در فصل بهار که ساقه های این دو درخت آماده هستند روستائیان به کوه رفته و ساقه های سافت را می چینند و ساقه های بید قرمز را از باغ ها تهیه می کنند . سپس با جدا کردن ساخ و برگه های اضافی ترکه های بلند و مستقیم را که به مقداری کافی نازک باشند و قابلیت خم شدن را بخوبی داشته باشند آماده می کنند .در صورتی که بافت سبد همزمان با چیدن ساقه ها انجام گیرد نیاز به خیس کردن ساقه ها نمی باشد در غیر اینصورت باید ساقه ها را برای مدتی در آب خیس کرد تا برای پیچ و خم دادن آماده گردد.

روش بافتن سبد

معمولا برای بافتن سبد ها 4 عدد از ساقه ها را دو تا دو تا به هم می گیرند و بصورت عمود بر هم قرار داده و شروع به بافتن می کنند به این مجموعه چهارتایی(( تو)) می گویند .

پس از آن بافت با دو ترکه « ‌بافتنی‌»  نامیده می‌شود‌، آغاز می‌گردد . در ابتدا برای اینکه توهای سوار بر هم از حالت اولیه خارج نشوند ‌بافتنی ‌را تا زده و چهار ترکه بین آن قرار می‌گیرد (‌ دو بافتنی روی 4 ترکه‌، 2 بافتنی زیر 4 ترکه )‌ و بصورت 4 تا زیر 4 تا رو از چهار طرف یک یا دو بار عبور داده‌، سپس هر‌ بافتـنی به روش یکـی زیر یکـی رو دور را دور مـربع تشـکیل شده‌، ‌بافته می‌شود.

در هر جایی که سافت بافتنی تمام شد دوباره سافت جدیدی از جای بافت قبلی عبور داده شده‌ و بافت ادامه می‌یابد. در صورت تمام شدن طول « ‌تو‌» می‌توان سافت جدیدی جایگزین نمود. گاهی اوقات برای بزرگ‌تر کردن دور بافت می‌توان در حین بافت به تعداد توها نیز اضافه کرده که در واقع این مرحله از کار شبیه بافت شعاعی در بامبو ‌بافی است‌ .

هنگام بافت سبدهایی که حالت گود دارند ، جهت گودی دادن به بافت ، تو را با دست خم کرده و سافت بافتنی را زیر دست حالت داده‌ ‌و از لابلای توها عبور می دهند . ‌با تکرار این عمل به بافت، ‌حالت کفی و دیواره داده می‌شود.

جهت کور کردن لبه سبد ‌، توها را به داخل سبد خم کرده و زیر بافتنی‌های لبه سبد جای می دهند‌. مرحله بعد مرحله اصلاح سبد است . بعد از اینکه بافت سبد به اتمام ‌رسید ، نیاز است سر سافت‌های اضافی اطراف سبدکه از بافت، بیرون قرار گرفته بوسیله کارد ، برش داده شوند. بدین صورت بدنه سبد حالت هموار و یکنواخت‌تری به خود می‌گیرد.

برای تزیین سبد ها و زیبا کردن آنها از ترکیب ساقه قرمز بید و سبز سافت استفاده می گردد. معمولا سبد هایی که با ساقه های سبز رنگ ساخته می شود از مقاومت بیشتری برخوردارند .

نواحی ساخت سبد ها

در خراسان جنوبی هر جا که بوته های بیدمشک یافت شوند معمولا این نوع سبد ها ساخته می شوند . در شهر های مختلفی همچون بیرجند قاین و نهبندان از این سبد ها بافته می شود . یکی از مراکز اصلی ساخت این سبد ها روستا های دو سوی کوه های باعران است

اگر هوس تهیه این سبد ها را کردید جدای اینکه از بازار می توانید تهیه کنید می توانید با سفری به روستای چهارده هم آبشار چهارده را ببیند و هم با دیدن پیرمردان هنرمند سبد باف این روستا روش ساخت سبد ها را مشاهده نمایید و انواع سبد های بافته شده را از نزدیک ببیند و انتخاب کنید.

انواع وسایلی که از سافت تهیه می گردد.

سبد : انواع سبد که نسبت به اندازه  و کاربرد آنها اسامی مختلفی را به خود می گیرند . کالک بیز (اندازه بزرگ) شلغم شوری ( اندازه های متوسط)  دوگ ریسی (اندازه کوچک)

تگیجه: تگیجه بصورت مسطح و گرد هستند و برای خشک کردن انواع برگه ها  کشک گذاشتن نان و صاف کردن برنج و غیره  مورد استفاده قرار می گیرند.

شولگ: معمولا قروت های را بعد از وامالیدن در آن می ریزند تا خشک گردند.

کواره: سبد مستطیل شکل ته گودی که ‌در گذشته، به دو طرف بارکش وصل کرده و محصولاتی مانند انگور با آن حمل می‌کرده‌اند.

 در تهیه این مطلب از سایت میراث فرهنگی نیز کمک گرفته شده است.

قاصدان بهار

این روز ها اگر سری به پارک های شهر بزنید متوجه می شود که قاصدان بهار که پیشروان فصل سبزی هستند با رنگ های مختلف از هر گوشه ای به شما چشمک می زنند . احساس می کنی دوباره طبیعت اعلام کرده است در حال زنده شدن است . اگر چه درختان گلدار تعداشان زیاد نیست ولی همان تعدادی که وجود دارد آنقدر در تن عریان درختان نمودار است که لاجرم برای لحظاتی باید تامل کنی و خویش را دعوت گل های رنگ به رنگ آنها نمایی.

گل آمد و باغ را خبر داد    از آنچه بهار خواهدت گفت

اندیشه دیگری به سرکن   از آنچه نگار خواهدت گفت

 

ظاهرا قبل از ما زنبور های اصل موضوع را دریافته اند و به سرعت و به تعداد زیاد بر گرد این اندک گل ها می چرخند تا شیره جانشان را مهمان شوند و توشه ای برای خویش بیندوزند. اگر چه بشر هم بیش از آنها از این توشه مستفیض خواهد شد.

 زنبورهایی که در اندیشه شان جز عسل نمی گنجد از همه بهتر این پیشروان را دریافته اند و برگرد آنها حلقه زده اند تا شیره جانشان را به عسل تبدیل کنند تا اگر چه زیبایی شکوفه می گذرد ولی شیرینی عسل تو را همیشه در زیبایی شکوفه ها شناور نگه دارد

 

نوروز 94 خجسته باد

یکهزار و سیصد و نود و چهار هجری خورشیدی

 

 

مبارک باد بر اهل قهستان

به بیرجند و به فردوس و نهبندان

به زیرکوه و به خوسف ، نایبندان

به بشرویه به سربیشه ،سرایان

به قاین   و   طبس یا اهل بندان

به مود  و  درمیان و  اهل استان

که نوروز است و آغاز بهاران

از توت تا کشته توت

توت از میوه هایی است که دارای خواص مختص به خود می باشد.

در خراسان جنوبی تقریبا در اکثریت روستا ها درختان توت را می توان مشاهده کرد. توت علاوه بر اینکه میوه ای لذیذ و مورد علاقه همگان است و برای احشام نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

سرتاسر کوه باغران یکی از محل هایی است که درختان توت به وفور مشاهده می گردند.

فصل توت آواخر بهار و اوایل تابستان است . در این فصل اعضای خانواده و فامیل جمع شده و با آوردن سفره بزرگی بنام سفره ی توتی که جاوند هم نامیده می شود به اصطلاح توت تکانی می کنند. به این صورت که یکی بر درخت بالا می رود و چهار نفر چهار گوشه جاوند را گرفته تا در موقع تکان دادن درخت و ریختن توت ها  توت ها بیرون نریزند و در نهایت هم بر گرد این جاوند توتی می نشینند و از این میوه خداداده سیر می گردند. معمولا به دنبال این توت خوردن یک پارچ توت سرد که داخل آن کاکوتی ریخته اند حسابی شخص را سرحال می کند.

بعضی از درختان توت برای تهیه توت خشک یا همان کشته توت مورد استفاده قرار می گیرند به این صورت که درخت را هر گز نمی تکانند تا توت ها بر درخت خشک شود و جاوند هایی را هم در زیر درخت پهن می کنند تا توت بر روی آن بریزد.

بخشی از توت ها نیز که شاید کیفیت پایین تری داشته باشند در پشت بام ها و در داخل آفتاب خشک می شوند این توت ها معمولا رنگ آنها تیره می گردد و بیشتر بعنوان غذای گوسفندان مورد استفاده قرار می گیرند.

توت خشک شده یا همان کشته توت یکی از آجیل هایی است که اغلب در شب نشینی ها با شیرینی طبیعی خودش مورد توجا قرار می گیرد