بسی دستاس چرخیده پسرجان که بلغوری بیرون آید از آن جان
کنون یاد آور آن دستان خسته سپاسی گو بر آن مردان وجدان
تصور کنید کارخانه های آرد در شهر ها و آسیاب های گازوئیلی امروزی و حتی آسیاب آبی یا بادی وجود ندارد شما هم باید برای تهیه نان گندم را آرد کنید چه می کنید ؟
زیاد فکر نکنید این مشکل را نیاکانمان زمانی که دقیقا در همین وضعیت قرار داشته اند حل کرده اند.
آری آنها وسیله ای ساختند که نام آسیاب دستی یا به طور مخفف دستی بر آن نهادند و نام دیگر آن دستاس است.
حتما شنیدید می گویند فلان کس پدر فلان موضوع است و یا فلان وسیله پدر فلان وسیله امروزی است. دستاس پدر تمام آسیاب ها و کارخانه های آرد امروزی است. ما از دستاس به کارخانه رسیدیم و اما دستاس:
سنگ بالایی
سنگ زیرین
آسیاب دستی شامل 2 قطعه سنگ گرد به قطر حدود نیم متر و ضخامت حدود 5 تا 10 سانتی متر است . این دو قطعه سنگ توسط استاد کاران ماهر تراش داده شده است و دو سوراخ بر روی قطعه بالایی و یک سوراخ بر روی قطعه پایینی تعبیه شده است . این دو قطعه سنگ هنگام کار بر روی همدیگر قرار می گیرند.
در وسط یکی از قطعه سنگ ها که در زیر قرار می گیرد سوراخی تعبیه شده و قطعه چوبی به طول حدود 30 سانتی متر در آن فرو برده شده و ثابت شده است. بر روی قطعه سنگ بالایی سوراخی در وسط تعبیه شده که به هنگام کار قطعه چوب بالایی از این سوراخ عبور کرده و دو سنگ بر روی هم قرار می گیرند . در حاشیه سنگ بالایی سوراخی دیگری در نظر گرفته شده و چوبی دیگری به طول حدود 20 سانتی متر در آن ثابت شده است این چوب به عنوان دسته آسیاب می باشد و به هنگام کار از آن برای به حرکت در آوردن قطعه سنگ بالایی استفاده می گردد . قطعه چوبی سومی نیز وجود داشته است که در واقع بین دو قطعه چوب نام برده شده قرار می گرفته و اهرمی برای ثابت نگهداشتن فاصله دسته چرخاننده و چوب وسطی بوده است تا در ضمن از گشاد شدن سوراخ قطعه بالایی جلوگیری نماید .در این نوع از آسیاب همیشه قطعه پایینی ثابت و قطعه بالایی در حرکت است . همزمان با حرکت قطعه سنگ بالایی گندم از سوراخ وسط به تدریج ریخته شده تا با قرار گرفتن آن بین دو سنگ آرد شده و از حاشیه بین دو سنگ بیرون می آید.
در روستای گز از این وسیله برای آرد کردن گندم ، جو ، دک و حتی کشته توت استفاده می شده است همینطور برای خرد کردن نمک و نیز تهیه بلغور نیز مورد استفاده بوده است.. معمولا برای ساخت دستاس از سنگ های با مقاومت بالا استفاده می شده است ولی به هر صورت به تدریج و به مروز زمان سنگ ها مصرف شده و از ضخامت آنها کاسته می شده است .این وسیله امروز تقریبا مورد استفاده قرار نمی گیرد ولی آثار آن را در بسیاری از خانه های قدیمی می توان پیدا کرد.
اینجاست که مفهوم پیدا می کند این شعر مشهور که:
مرد باید که در کشاکش دهر سنگ زیرین آسیاب باشد
